Σημειώσεις Κεφαλαίου 5

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 11 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Μπουρνόβας. Επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη. Περιτομή τού γιου τού σουλτάνου. Λόφος Μπουλγουρλού. Ταξίδι στην Τραπεζούντα. Τοξικό μέλι. Αναχώρηση από Τραπεζούντα για Ερζερούμ. Τζεβιζλίκ. Αζαλέα Ποντική. Ανάβαση στο Καρακαμπάν. Κάθοδος των Μυρίων. Κατάβαση στο Σταυρίν. Γκουμούσχανε. Μπαϊμπούρτ. Χαλκωρυχεία τού Σαλβάρ. Γκούρουλα. Κατάβαση στην πεδιάδα τού Ευφράτη. Άφιξη στο Ερζερούμ.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.8.20: Καί τά μέν ἄλλα οὐδέν ὅ τι καί ἐθαύμασαν· τά δέ σμήνη πολλά ἦν αὐτόθι, καί τῶν κηρίων ὅσοι ἔφαγον τῶν στρατιωτῶν πάντες ἄφρονές τε ἐγίγνοντο καί ἤμουν καί κάτω διεχώρει αὐτοῖς καί ὀρθός οὐδείς ἐδύνατο ἵστασθαι.

Στράβων 12.3.18: Οἱ δέ Ἑπτακωμῆται τρεῖς Πομπηίου σπείρας κατέκοψαν διεξιούσας τήν ὀρεινήν, κεράσαντες κρατῆρας ἐν ταῖς ὁδοῖς τοῦ μαινομένου μέλιτος, ὃ φέρουσιν οἱ ἀκρεμόνες τῶν δένδρων· πιοῦσι γάρ καί παρακόψασιν ἐπιθέμενοι ῥᾳδίως διεχειρίσαντο τούς ἀνθρώπους.

Πλίνιος, Φυσική Ιστορία 21.77: Aliud genus in eodem Ponti situ, gente Sannorum, mellis, quod ab insania, quam gignit, maenomenon vocant. id existimatur contrahi flore rhododendri, quo scatent silvae.

Στέφανος Βυζάντιος, Ἐθνικά, Τραπεζοῦς: Τραπεζοῦς, πόλις πρός τῷ Εύξείνῳ Πόντῳ, Σινωπέων ἄποικος. ἐκαλεῖτο καί Οἰζηνἰς. ἐν ταύτῃ μέλι άπό τῆς πύξου φησίν Ἀριστοτέλης γίγνεσθαι ἐν τῷ περί θαυμασίων ἀκουσμάτων βαρύοσμον, ἀφ’ οὗ τοῦς φαγόντας ὑγιαίνοντας μέν ἐξίστασθαι, τούς δ’ ἐπιλήπτους εὐθέως ἀπαλλάττεσθαι.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.7.21-26: καί ἀφικνοῦνται ἐπί τό ὄρος τῇ πέμπτῃ ἡμέρᾳ· ὄνομα δέ τῷ ὄρει ἦν Θήχης. ἐπεί δέ οἱ πρῶτοι ἐγένοντο ἐπί τοῦ ὄρους καί κατεῖδον τήν θάλατταν, κραυγή πολλή ἐγένετο. ἀκούσας δέ ὁ Ξενοφῶν καί οἱ ὀπισθοφύλακες ᾠήθησαν ἔμπροσθεν ἄλλους ἐπιτίθεσθαι πολεμίους· εἵποντο γάρ ὄπισθεν ἐκ τῆς καιομένης χώρας, καί αὐτῶν οἱ ὀπισθοφύλακες ἀπέκτεινάν τέ τινας καί ἐζώγρησαν ἐνέδραν ποιησάμενοι, καί γέρρα ἔλαβον δασειῶν βοῶν ὠμοβόεια ἀμφί τά εἴκοσιν. ἐπειδή δέ βοή πλείων τε ἐγίγνετο καί ἐγγύτερον καί οἱ ἀεί ἐπιόντες ἔθεον δρόμῳ ἐπί τούς ἀεί βοῶντας καί πολλῷ μείζων ἐγίγνετο ἡ βοή ὅσῳ δή πλείους ἐγίγνοντο, ἐδόκει δή μεῖζόν τι εἶναι τῷ Ξενοφῶντι, καί ἀναβάς ἐφ᾽ ἵππον καί Λύκιον καί τούς ἱππέας ἀναλαβών παρεβοήθει· καί τάχα δή ἀκούουσι βοώντων τῶν στρατιωτῶν θάλαττα θάλαττα καί παρεγγυώντων. ἔνθα δή ἔθεον πάντες καί οἱ ὀπισθοφύλακες, καί τά ὑποζύγια ἠλαύνετο καί οἱ ἵπποι. ἐπεί δέ ἀφίκοντο πάντες ἐπί τό ἄκρον, ἐνταῦθα δή περιέβαλλον ἀλλήλους καί στρατηγούς καί λοχαγούς δακρύοντες. καί ἐξαπίνης ὅτου δή παρεγγυήσαντος οἱ στρατιῶται φέρουσι λίθους καί ποιοῦσι κολωνόν μέγαν. ἐνταῦθα ἀνετίθεσαν δερμάτων πλῆθος ὠμοβοείων καί βακτηρίας καί τά αἰχμάλωτα γέρρα, καί ὁ ἡγεμών αὐτός τε κατέτεμνε τά γέρρα καί τοῖς ἄλλοις διεκελεύετο.

Αυτή η μετονομασία τού Μουράτ σε (Ανατολικό) Ευφράτη ξεκινά με τούς Γάλλους γεωγράφους τού 18^ου αιώνα και παρουσιάζεται αναλυτικά στο βιβλίο Ι. Παραδεισόπουλος, Ο γρίφος του Ξενοφώντος (Λονδίνο 2023), κεφάλαιο 8, «Η μετατροπή τού ποταμού Αρσανία σε Ευφράτη τού Ξενοφώντος», σελ. 369-426, το οποίο κεφάλαιο προέρχεται από το άρθρο I.K. Paradeisopoulos, “Changing names, fitting views: The conversion of river Arsanias into the Euphrates of Xenophon”, PHILICA.COM (2016) Article number 582.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 12 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Περιοχή Ερζερούμ. Ταξίδι από το Ερζερούμ στο Καρς. Διάβαση τού Αράξη. Παράλληλοι δρόμοι. Χασάνκαλε. Χάνι τού ΚιοπρουΚιόι. Χορασάν. Φόβος ληστών. Μπαρντές. Βουνό από οψιδιανό. Καρς. Χατζή Βελή Κιόι. Άφιξη στην Ανί. Περιγραφή των ερειπίων.

Σημ. τού Χάμιλτον: Βλέπε Travels of Sir R. Κ. Porter, τόμ. i. Δική μας σημείωση: Η περιγραφή τού Πόρτερ δόθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο.

Σημ. τού Χάμιλτον: St Martin, Histoire d’Armenie. Smith and Dwight, Researches in Armenia.

Βλέπε, για παράδειγμα, Lynn Jones, Between Islam and Byzantium, 2007, σελ. 4:

Το Μπαγκρατούνι βασίλειο τής Αρμενίας απέκτησε υπεροχή μετά τη βασιλεία τού Γκαγκίκ Αρτσρούνι, αλλά αποδυναμώθηκε πολιτικά από τη διαίρεση. Ενώ ο κατακερματισμός τής Αρμενίας ξεκίνησε το 908 με την αναγνώριση από τον οστικάν (τοπάρχη) τού βασιλέα τού Βασπουράκαν, το μεγαλύτερο πλήγμα στην ενοποιημένη εξουσία των Μπαγκρατούνι επέφερε ο Άσοτ Γ’ (βασ. 952/53-977), ο οποίος ξεκίνησε την πρακτική ανάθεσης βασιλικών τίτλων στα μέλη τής εκτεταμένης οικογένειάς του. Αν και αυτοί οι ασήμαντοι βασιλείς πολλαπλασιάζονταν, η Αρμενία απορροφιόταν επίσης αδυσώπητα από το Βυζάντιο. Περί το πρώτο τέταρτο τού 11^ου αιώνα, οι ηγεμόνες τού Tαρόν, τού Βασπουράκαν και τού μεγαλύτερου μέρους τού Σιουνίκ είχαν παραχωρήσει τον έλεγχο στον Βυζαντινό αυτοκράτορα και οι στερημένοι από τις κτήσεις τους άρχοντες είχαν μεταναστεύσει στη βυζαντινή Καππαδοκία.

Το 1045 ο Μπαγκρατούνι βασιλιάς τής Ανί, ο Γκαγκίκ Β’, αναγκάστηκε επίσης από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα να παραιτηθεί και να μετακινηθεί σε εδάφη στην Καππαδοκία. Ο Γκαγκίκ τού Καρς, άλλο μέλος τής οικογένειας Μπαγκρατούνι, παραιτήθηκε υπέρ τού αυτοκράτορα από το βόρειο αρμενικό βασίλειό του και μετακόμισε στην Τζαμανδό στην Καππαδοκία το 1063. Μέχρι το 1064 οι Σελτζούκοι είχαν πάρει από το Βυζάντιο τα περισσότερα από τα εδάφη των Αρμενίων, συμπεριλαμβανομένων τής Ανί και τού Βασπουράκαν. Η ήττα τού αυτοκράτορα στο Μαντζικέρτ το 1071 τερμάτισε οριστικά τη βυζαντινή κυριαρχία στην Αρμενία, ενώ ταυτόχρονα τερμάτισε κάθε ίχνος ανεξαρτησίας στα ιστορικά εδάφη τής Αρμενίας. Το νέο αρμενικό βασίλειο τής Κιλικίας, που ιδρύθηκε επίσημα το 1198, αλλά υπήρχε από τα τέλη τού 10^ου αιώνα, συνέχισε την παράδοση τής αρμενικής ανεξαρτησίας, που θα συνεχιζόταν κατά τον 13^ο και 14^ο αιώνα με την αναβίωση τής Μεγάλης Αρμενίας.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 13 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Ανί. Αρμενικά χωριά. Γκυουμρί. Επιστροφή στο Καρς. Όρος Αραράτ. Από το Καρς στο Μπαρντές. Άγρια ορεινό τοπίο στο Ιντ. Λιεσγκάφ. Ορεινά περάσματα. Κοιλάδα Τορτούμ. Ωραίο τοπίο. Χίζρα. Γιαγλάς τού Γιουντούκ. Κατάβαση στην Ισπίρ.

Frédéric Dubois de Montpéreux, Voyage autour du Caucase, chez les Tcherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Géorgie, en Arménie et en Crimée (Παρίσι 1840).

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 14 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Ισπίρ. Περιγραφή τού κάστρου. Μια μέρα με τον Τούρκο βοεβόδα. Ταξίδι στη Μπαϊμπούρτ. Καρά Αγάτς. Διαδρομή ποταμού Τσορούχ. Ο μύθος τής θημωνιάς. Άφιξη στη Μπαϊμπούρτ. Επίσκεψη στο κάστρο. Πόλεμος με τη Ρωσία. Μπαλαχόρ. Ταξίδι στη Γκουμούσχανε. Περιγραφή αργυρωρυχείων. Η παραγωγή τους. Επιστροφή στην Τραπεζούντα. Εμπόριο και κλίμα. Τέμενος Αγίας Σοφίας.

Σημ. τού Χάμιλτον: Gibbon, Decline and Fall of Roman Empire, κεφ. xiii. Lamberti, Relation de la Mingrelie.

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.8.1: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν οἱ Ἕλληνες διά Μακρώνων σταθμούς τρεῖς παρασάγγας δέκα…. [4.8.8] καί παρήγαγον ἐν τρισίν ἡμέραις ἕως ἐπί τά Κόλχων ὅρια κατέστησαν τούς Ἕλληνας.

Στράβων 12.3.18: τῆς δέ Τραπεζοῦντος ὑπέρκεινται καί τῆς Φαρνακείας Τιβαρηνοί τε καί Χαλδαῖοι καί Σάννοι, οὓς πρότερον ἐκάλουν Μάκρωνας.

Ηρόδοτος 2.104: μοῦνοι πάντων ἀνθρώπων Κόλχοι καί Αἰγύπτιοι καί Αἰθίοπες περιτάμνονται ἀπ᾽ ἀρχῆς τά αἰδοῖα. Φοίνικες δέ καί Σύροι οἱ ἐν τῇ Παλαιστίνῃ καί αὐτοί ὁμολογέουσι παρ᾽ Αἰγυπτίων μεμαθηκέναι. Σύριοι δέ οἱ περί Θερμώδοντα καί Παρθένιον ποταμόν καί Μάκρωνες οἱ τούτοισι ἀστυγείτονες ἐόντες ἀπό Κόλχων φασί νεωστί μεμαθηκέναι.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 15 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Τραπεζούντα. Τοπίο στις ακτές τής Μαύρης Θάλασσας. Πλάτανα-Ακτζά Καλέ, αρχαία Κορδύλη. Χαρακτήρας των κατοίκων. Ιντζέ Λιμάν. Ακρωτήριο Γιόρος, αρχαίο Ιερόν Όρος. Ισκεφφέ Ντερέ Σου. Γκελλίτα Καλέ. Γκίρεσουν Ντερέ Σου. Χωριό Φολ. Μπουγιούκ Λιμάν. Ακρωτήριο Κέρελι, αρχαία Κόραλλα. Κόραλλα-Ελεού, αρχαία Φιλοκάλεια. Γκουλάκ Κιλίσε. Πορθμείο διάβασης ποταμού Τιρέμπολου Σου. Άφιξη στην Τιρέμπολου, αρχαία Τρίπολη. Ένα τουρκικό δωμάτιο. Αργυρωρυχεία κοντά στο ποτάμι, αρχαία Αργύρια.

Στράβων 12.3.17: εἶτα κόλπος ἐν ᾧ Κερασοῦς τε καί Ἑρμώνασσα κατοικίαι μέτριαι, εἶτα τῆς Ἑρμωνάσσης πλησίον ἡ Τραπεζοῦς.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 24: Ἀπό δέ Ἱεροῦ ὄρους εἰς Κορδύλην τεσσαράκοντα· ὅρμος ναυσίν. ἀπό δέ Κορδύλης ἐς Ἑρμώνασσαν πέντε καί τεσσαράκοντα.

Πλίνιος, Φυσική Ιστορία 6.4: et ab Amiso LXXX Pharnacea oppidum, Tripolis castellum et fluvius, item Philocalia et sine fluvio Liviopolis, et a Pharnacea C Trapezus liberum, monte vasto clausum.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 122: Ἀπό δέ Ἱεροῦ ὄρους εἰς Κορδύλην χωρίον, ἐν ᾧ καί ὅρμος ἐστί, στάδια με’, μίλια ε’ ∠’ γ΄.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 15: καί γάρ μαχιμώτατοί εἰσιν εἰς τοῦτο ἔτι καί τοῖς Τραπεζουντίοις ἐχθρότατοι, καί χωρία ὀχυρά οἰκοῦσιν, καί ἔθνος ἀβασίλευτον, πάλαι μέν καί φόρου ὑποτελές Ῥωμαίοις, ὑπό δέ τοῦ λῃστεύειν οὐκ ἀκριβοῦσιν τήν φοράν.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 122: ἀπό δέ Κοράλλων εἰς Κερασοῦντα, πόλιν καί ποταμόν, στάδια ξ’, μίλια η’. ἀπό δέ Κερασοῦντος εἰς Ἱερόν ὄρος, ἐν ᾧ καί πόλις καί ὕφορμος, στάδια ’, μίλια ιβ’.

Σημ. τού Χάμιλτον: Asia Minor, τομ. i, σελ. 281.

Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum 22.8.16: Post Bithyniae partem provinciae Pontus et Paphlagonia protenduntur, in quibus Heraclea et Sinope et Polemonion, et Amisos amplae sunt civitates, et Tios et Amastris, omnes ab auspicio diligentia fundatae Graecorum, et Cerasus, unde advexit huius nominis poma Lucullus…

Περίπλους Ανωνύμου (σελ. 122): ἀπό δέ τῶν Ἀργυρῶν εἰς Φιλοκάλειαν στάδια ’, μίλια ιβ’.

Σημ. τού Χάμιλτον: Lettres κλπ., τόμ. iii, σελ. 65.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 24: Ἀπό δέ Ζεφυρίου εἰς Τρίπολιν στάδιοι ἐνενήκοντα. ἐνθένδε ἐς τά Ἀργύρια στάδιοι εἴκοσιν.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 122: Ἀπό δέ Τριπόλεως εἰς Ἀργυρά στάδια κ’, μίλια β’ ∠’γ’.

Όμηρος, Ιλιάς, β 857.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 16 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Ταξίδι από την Τιρέμπολου στην Κερασούντα. Ακρωτήριο Ζεφύριον. Νησίδα Φιλυρηίς. Κερασούντ Αντά, αρχαία νησίδα Αρετιάς. Άφιξη στην Κερασούντα. Ελληνικά τείχη. Αρχαία Φαρνάκεια. Δρόμος προς Ορντού. Ποταμός Μπαζάρ Σου, αρχαίος Φαρματηνός. Ποταμός Μελέτ Ιρμάκ, αρχαίος Μελάνθιος. Ορντού, αρχαία Κοτύωρα. Ταξίδι από το Ορντού στη Φάτσα. Ακρωτήριο Βοών, αρχαίος Βοών. Νησίδα Κιλίκων. Γιάσον Μπουρούν, αρχαίο Ιασώνιο Ακρωτήριο. Φάτσα, αρχαία Φαδισάνη. Πολεμόνιον. Χαγιάρ Καλέ. Ούνιε, αρχαίο Οίναιον. Ούνιε Καλέ. Σιδηρωρυχεία και σιδηρουργεία. Αρχαίοι Χάλυβες.

Σκύλακος Καρυανδέος, Περίπλους: Μετά δέ Μακροκεφάλους Μοσσύνοικοι ἔθνος, καί Ζεφύριος λιμήν, Χοιράδες πόλις Ἑλληνίς, Ἄρεως νῆσος. Σημ. τού Χάμιλτον: Cramer, Asia Minor, τόμ. i, σελ. 282.

Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά 2.1235: νυκτί δ’ ἐπιπλομένῃ Φιλυρηίδα νῆσον ἄμειβον.

Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά 2.394:

τῇ δ’ ἐπί Μοσσύνοικοι ὁμούριοι ὑλήεσσαν
ἑξείης ἤπειρον, ὑπωρείας τε νέμονται,
δουρατέοις πύργοισιν ἐν οἰκία τεκτήναντες
κάλινα καί πύργους εὐπηγέας, οὓς καλέουσιν μόσσυνας·
καί δ’ αὐτοί ἐπώνυμοι ἔνθεν ἔασιν

Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά 2.384:

τῇ μέν τ’ ἐνί νηόν Ἄρηος
λαΐνεον ποίησαν Ἀμαζονίδων βασίλειαι
Ὀτρηρή τε καί Ἀντιόπη, ὁπότε στρατόωντο.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 24: Ἐνθένδε ἐς τήν Ἀρητιάδα νῆσον τριάκοντα.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου, 24: Αὕτη ἡ Φαρνακεία πάλαι Κερασοῦς ἐκαλεῖτο, Σινωπέων καί αὕτη ἄποικος.

Πλούταρχος, Λούκουλλος 18.2: αἱ δ᾽ ἀπωτάτω τοῦ κινδύνου καί καθ᾽ ἡσυχίαν ἀποκεῖσθαι δοκοῦσαι περί Φαρνάκειαν ἀδελφαί καί γυναῖκες οἰκτρῶς ἀπώλοντο, Μιθριδάτου πέμψαντος ἐπ᾽ αὐτάς ἐκ τῆς φυγῆς Βακχίδην εὐνοῦχον. ἦσαν δέ μετά πολλῶν ἀδελφαί τε δύο τοῦ βασιλέως, Ῥωξάνη καί Στάτειρα, περί τεσσαράκοντα ἔτη παρθενευόμεναι, καί γαμεταί δύο, γένος Ἰωνίδες, Βερενίκη μέν ἐκ Χίου, Μονίμη δέ Μιλησία.

Στράβων 12.3.19: οἱ δέ νῦν Χαλδαῖοι Χάλυβες τό παλαιόν ὠνομάζοντο, καθ’ οὓς μάλιστα ἡ Φαρνακία ἵδρυται.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 24: Ἐνθένδε εἰς Φαρματηνόν ἄλλον ποταμόν πεντήκοντα καί ἑκατόν. καί ἔνθεν εἰς Φαρνακείαν εἴκοσιν καί ἑκατόν.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 120-21: Ἀπό δέ Μελανθίου ποταμοῦ εἰς Φαρμαντόν ποταμόν, στάδια ρν’, μίλια κ’. ἀπό δέ Φαρμαντοῦ ποταμοῦ εἰς Φαρμακίαν, ἤτοι τήν λεγομένην Φαρνακίαν, στάδια ρκ’, μίλια ις’.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 120: Ἀπό δέ τοῦ Γενήπου ποταμοῦ εἰς Βοῶνα, ἀκρωτήριον καί χωρίον, στάδια κ’, μίλια β’. Ένταῦθα λιμήν πάντων ἀνέμων καί ὅρμος ναυσίν. ἀπό δέ Βοῶνος εἰς Κοτύωρον στάδια ’, μίλια ιβ’.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 23: Ταύτης [δηλαδή των Κοτυώρων] ὡς πόλεως Ξενοφῶν ἐμνημόνευσεν, καί λέγει Σινωπέων ἄποικον εἶναι· νῦν δέ κώμη ἐστίν, καί οὐδέ αὐτή μεγάλη.

Στράβων 12.3.17: Εἶτα Κοτύωρα πολίχνη ἐξ ἧς συνῳκίσθη ἡ Φαρνακία.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 5.6.7-9: καί πρῶτον μέν οἶδα εὐθύς ᾗ τήν εἰσβολήν ἀνάγκη ποιεῖσθαι· οὐ γάρ ἔστιν ἄλλῃ ἢ ᾗ τά κέρατα τοῦ ὄρους τῆς ὁδοῦ καθ᾽ ἑκάτερά ἐστιν ὑψηλά… ἢν δέ καί δυνηθῆτε τά τε ὄρη κλέψαι ἢ φθάσαι λαβόντες… ἥξετε ἐπί τούς ποταμούς.

Σημ. τού Χάμιλτον: Κ. Mannert, Geographie der Griechen und Romer (1825), τομ. vi, σελ. 439.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 23: Ἀπό Οἰνόης ἐς Φιγαμοῦντα ποταμόν τεσσαράκοντα. ἐνθένδε εἰς Φαδισάνην φρούριον πεντήκοντα καί ἑκατόν.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 119: Ἀπό δέ Φυγαμοῦντος ποταμοῦ εἰς Ἀμηλητόν τόπον, στάδια κ’, μίλια β’ ∠’ ς’. ἀπό δέ Ἀμηλητοῦ τόπου εἰς Φαδισάνην, ἤτοι Φάδισσαν, στάδια ρλ’, μίλια ιζ’ ∠’ ς᾿. ἐνταῦθα λιμήν καί πόλις πλησίον, Πολεμώνιον λέγω. ἀπό δέ Φαδισάνης εἰς Πολεμώνιον πόλιν, στάδια ν’, μίλια ς’.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 23: Ἀπό Οἰνόης ἐς Φιγαμοῦντα ποταμόν τεσσαράκοντα. Ἐνθένδε εἰς Φαδισάνην φρούριον πεντήκοντα καί ἑκατόν. Ἐνθένδε εἰς Πολεμώνιον πόλιν στάδιοι δέκα. Ἀπό Πολεμωνίου εἰς ἄκραν Ἰασόνιον καλουμένην στάδιοι τριάκοντα καί ἑκατόν.

Αππιανός, Μιθριδάτεια 115: Ἐν δέ Ταλαύροις, ἥν τινα πόλιν ὁ Μιθριδάτης εἶχε ταμιεῖον τῆς κατασκευῆς, δισχίλια μέν ἐκπώματα λίθου τῆς ὀνυχίτιδος λεγομένης ηὑρέθη χρυσοκόλλητα, καί φιάλαι καί ψυκτῆρες πολλοί καί ῥυτά καί κλῖναι καί θρόνοι κατάκοσμοι, καί ἵππων χαλινοί καί προστερνίδια καί ἐπωμίδια, πάντα ὁμοίως διάλιθα καί κατάχρυσα, ὧν ἡ παράδοσις διά τό πλῆθος ἐς τριάκοντα ἡμέρας παρέτεινεν.

Στράβων 12.3.31: Ἐνταῦθα μέν ἦν τῷ Μιθριδάτῃ τά τιμιώτατα τῶν κειμηλίων, ἃ νῦν ἐν τῷ Καπιτωλίῳ κεῖται Πομπηίου ἀναθέντος.

Πλούταρχος, Πομπήιος 36.6: Στρατονίκη τῷ δέ Πομπηΐῳ καί τό χωρίον παρεδίδου τοῦτο καί δῶρα πολλά προσήνεγκεν, ὧν ἐκεῖνος ὅσα κόσμον ἱεροῖς καί λαμπρότητα τῷ θριάμβῳ παρέξειν ἐφαίνετο λαβών μόνα, τά λοιπά τήν Στρατονίκην ἐκέλευε κεκτῆσθαι χαίρουσαν.

Στράβων 12.3.31: Ἐνταῦθα δέ καί τό Καινόν χωρίον προσαγορευθέν, ἐρυμνή καί ἀπότομος πέτρα, διέχουσα τῶν Καβείρων ἔλαττον ἢ διακοσίους σταδίους: ἔχει δ’ ἐπί τῇ κορυφῇ πηγήν ἀναβάλλουσαν πολύ ὕδωρ, πρός τε τῇ ῥίζῃ ποταμόν καί φάραγγα βαθεῖαν. τό δ’ ὕψος ἐξαίσιον τῆς πέτρας ἐστί ἄνω τοῦ αὐχένος, ὥστ’ ἀπολιόρκητός ἐστι. τετείχισται δέ θαυμαστῶς πλήν ὅσον οἱ Ῥωμαῖοι κατέσπασαν.

Έτσι τουλάχιστον ισχυρίζεται ο Cramer, Asia Minor, τόμ. i, σελ. 272 κατά τον Χάμιλτον.

Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά 2.1000—1010:

Ἤματι δ’ ἄλλῳ
νυκτί τ’ ἐπιπλομένῃ Χαλύβων παρά γαῖαν ἵκοντο.
Τοῖσι μέν οὔτε βοῶν ἄροτος μέλει, οὔτε τις ἄλλη
φυταλιή καρποῖο μελίφρονος· οὐδέ μέν οἵγε
ποίμνας ἑρσήεντι νομῷ ἔνι ποιμαίνουσιν.
Ἀλλά σιδηροφόρον στυφελήν χθόνα γατομέοντες
ὦνον ἀμείβονται βιοτήσιον, οὐδέ ποτέ σφιν
ἠώς ἀντέλλει καμάτων ἄτερ, ἀλλά κελαινῇ
λιγνύι καί καπνῷ κάματον βαρύν ὀτλεύουσιν.

Σημ. τού Χάμιλτον: Βιργίλιος G. i. 58: Chalybes nudi ferrum (το γυμνό σίδερο των Χαλύβων).

Σημ. τού Χάμιλτον: Ενδιαφέρουσα περιγραφή τής μεθόδου με την οποία σφυρηλατήσιμος σίδηρος αποκτάται με ενιαία διαδικασία από το μετάλλευμα των ορυχείων τού Kαραντάγ, κοντά στην Ταμπρίζ τής Περσίας, παρέχεται από τον ταγματάρχη Robertson στο περιοδικό Transactions of the Royal Society of Edinburgh, τόμ. xiv, σ. 699.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 17 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Ούνιε. Ποταμός Γκιορέ Ιρμάκ, αρχαίος Θόαρις. Δάση οπωροφόρων δένδρων. Mελίτς Τσάι, αρχαίος Βήρις. Πεδιάδες τού Θερμώδωντος. Τέρμε. Θεμίσκυρα. Τσαρσαμπάς. Ποταμός Γεσίλ Ιρμάκ, αρχαίος Ίρις. Οσμάν πασάς. Ντερμπέντ Μπουρνού. Άφιξη στη Σαμψούντα, αρχαία Αμισό. Λιμάνι και ακρόπολη τής Αμισού.

Σημ. τού Χάμιλτον: Kinneir, Travels in Asia Minor, σελ. 315. Βλέπε πιο πάνω Κίνεϊρ, ενότητα «Από τη Σαμσούν στην Τραπεζούντα (1814)» και υποσημείωση 127.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 23: Ἐνθένδε εἰς Θόαριν ποταμόν ἑξήκοντα. ἀπό δέ Θοάριος ἐς Οἰνόην τριάκοντα.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 22: Ἀπό δέ Ἀμισοῦ εἰς Ἀγκῶνα λιμένα, ἵναπερ καί ὁ Ἶρις εἰσβάλλει εἰς τόν Πόντον, στάδιοι ἑξήκοντα καί ἑκατόν. Ἀπό δέ τοῦ Ἴριος τῶν ἐκβολῶν ἐς Ἡράκλειον ἑξήκοντα καί τριακόσιοι· ὅρμος ναυσίν. Ἐνθένδε ἐπί τόν Θερμώδοντα ποταμόν τεσσαράκοντα. Οὗτος ὁ Θερμώδων ἐστίν, ἵναπερ αἱ Ἀμαζόνες οἰκῆσαι λέγονται.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου, 23: Ἀπό δέ Θερμώδοντος εἰς Βῆριν ποταμόν στάδιοι ἐνενήκοντα. Ἐνθένδε εἰς Θόαριν ποταμόν ἑξήκοντα.

Σημ. τού Χάμιλτον: Έχω ήδη αναφέρει ότι η κατασκευή τού χάρτη και οι αποστάσεις σε αυτόν ήσαν αποκλειστικά το αποτέλεσμα των δικών μου παρατηρήσεων και ανεξάρτητες από τα στοιχεία των αρχαίων ειδικών.

Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά 2.366:

πολέος δ’ ἐπί πείρασιν Αἰγιαλοῖο
ἀκτῇ ἐπί προβλῆτι ῥοαί Ἅλυος ποταμοῖο
δεινόν ἐρεύγονται. μετά τόν δ’ ἀγχίροος Ἴρις
μειότερος λευκῇσιν ἑλίσσεται εἰς ἅλα δίναις.

Διονύσιος Περιηγητής, 783-786:

Ἴρις δ’ ἑξείης καθαρόν ῥόον εἰς ἅλα βάλλει.
τῷ δ’ ἔπι μορμύρουσι ῥοαί Ἅλυος ποταμοῖο,
ἑλκόμεναι βορέηνδε Καραμβίδος ἐγγύθεν ἄκρης,
ἀρξάμεναι τό πρῶτον ἀπ’ οὔρεος Ἀρμενίοιο.

Αππιανός, Μιθριδάτεια 78: Λεύκολλος δ’ Ἀμισόν τε καί Εὐπατορίαν, ἥν τινα τῇ Ἀμισῷ παρῳκοδόμησεν ὁ Μιθριδάτης Εὐπατορίαν τε ὠνόμαζεν ἀφ’ ἑαυτοῦ καί βασίλεια ἡγεῖτο, περικαθήμενος ἐπολιόρκει, καί ἑτέρῳ στρατῷ Θεμίσκυραν, ἣ τῶν Ἀμαζόνων τινός ἐπώνυμος οὖσα παρά τόν Θερμώδοντα ποταμόν ἔστιν.

Πλούταρχος, Λούκουλλος 14.2: Ἀλλ᾽ ὅσον φθεῖραι καί κακῶσαι τήν χώραν ἱππασάμενοι καί καταδραμόντες ἄχρι Θεμισκύρας καί τῶν περί Θερμώδοντα πεδίων, ᾐτιῶντο τόν Λούκουλλον, ὅτι πάσας προσάγεται τάς πόλεις, κατά κράτος δέ οὐδεμίαν ᾕρηκεν οὐδέ παρέσχηκεν αὐτοῖς ὠφεληθῆναι διαρπάσασιν.

Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά 2.972:

Καί νύ κε δηθύνοντες Ἀμαζονίδεσσιν ἔμιξαν
ὑσμίνην, καί δ’ οὔ κεν ἀναιμωτί γ’ ἐρίδηναν.
οὐ γάρ Ἀμαζονίδες μάλ’ ἐπήτιδες, οὐδέ θέμιστας
τίουσαι πεδίον Δοιάντιον ἀμφενέμοντο.

Σημ. τού Χάμιλτον: Ο Βιργίλιος G, i, 58 παραπέμπει επίσης στα «φάρμακα τού Πόντου» (Ponto lecta venena, E, 8, 95), που θα μπορούσαν να είναι είτε το λάδι τού κάστορα ή το δηλητηριώδες μέλι τής Τραπεζούντας.

Μαρκιανοῦ Ἡρακλεώτου τοῦ Πόντου, Ἐπιτομή τοῦ τῆς ἐντός θαλάσσης περίπλου, ὅν ἔγραψεν ἐν τρισί βιβλίοις Μένιππος Περγαμηνός: Ἀπό Ἀμισοῦ ἐπί τόν Λύκαστον ποταμόν στάδιοι κ’. Ἀπό τοῦ Λυκάστου εἰς κώμην καί ποταμόν Χαδίσιον στάδιοι ρν’. Ἀπό Χαδισίου ἐπί τόν Ἶριν ποταμόν στάδιοι ρ’ [K. Muller, Geographi Graeci Minores, Παρίσι 1855, τόμ. 1, σελ. 572].

Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά 2.369:

Μετά τόν δ’ ἀγχίροος ̂Ἰρις
μειότερος λευκῇσιν ἑλίσσεται εἰς ἅλα δίναις.
κεῖθεν δέ προτέρωσε μέγας καί ὑπείροχος ἀγκών
ἐξανέχει γαίης.

Στέφανος Βυζάντιος, Ἐθνικά, Χαδισία: Μένιππος δέ Χαδίσιον κώμην και ποταμόν ἐν περἰπλῳ τῶν δὐο Πόντων φησίν· ἀπό τοῦ Λυκάστου εἰς κώμην καί ποταμόν Χαδίσιον στάδια ἑκατόν πεντήκοντα, άπό Χαδισίου ἐπί τόν Ἴριν ποταμόν στάδια ἑκατόν.

Περίπλους Ἀνωνύμου, σελ. 118: Ἀπό δέ Ἀμισοῦ εἰς Λύκαστον ποταμόν στάδια κ’, μίλια β’ ∠’ς’. ἀπό δέ τοῦ Λυκάστου ποταμοῦ εἰς κώμην καί ποταμόν Χαδίσιον, στάδια μ’, μἰλια ε’ ∠’ς’. ἀπό δέ Χαδισίου εἰς Ἀγκῶνος λιμένα, ἐν ᾧ καί Ἴρις ἐμβάλλει, στάδια ρ’, μίλια ις’.

Σκύλαξ Καρυανδεύς, Περίπλους: Μετά δέ Χάλυβας Ἀσσυρία ἐστίν, καί ποταμός Θερμώδων, και πόλις Ἑλληνίς Θεμίσκυρα, Λύκαστος ποταμός, καί πόλις Ἑλληνίς, Ἅλυς, καί Κάρουσσα πόλις Ἑλληνίς, Σινώπη πόλις Ἑλληνίς, Κερασοῦς πόλις Ἑλληνίς.

Σημ. τού Χάμιλτον: Αργότερα την επισκέφθηκε και την εξέτασε ο κ. Έινσγουορθ. Βλέπε Journal οf Royal Geographical Society, τομ. ix, σελ. 238.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 18 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Πλούτος τού Οσμάν πασά. Αναχώρηση από Σαμσούν. Ευσήνη. Κούμτζας, αρχαίο Κωνώπειον. Δρόμος προς Μπάφρα. Καπνά. Πόλη τής Μπάφρας. Αλατσάμ, αρχ. Ζαλέκος. Δρόμος κατά μήκος τής ακτής. Ποταμός Τσάι Ακτσά. Τοπίο. Άφιξη στο Κουσουφέτ Οβά. Ράτσα πετεινών. Δρόμος προς Γκέρζε. Το εμπόριό της. Από Γκέρζε προς Σινώπη. Διασχίζοντας τον Τσομπανλάρ Τσάι, αρχαίον Εύαρχο. Άφιξη στη Σινώπη. Παρούσα κατάσταση τής πόλης. Αρχαιότητες. Γεωλογία τής χερσονήσου.

Ο Χάμιλτον γράφει Koumjaas. Πρόκειται για το Kumcugaz ή Kumcaz. Στους σύγχρονους χάρτες εμφανίζεται ως Ondokuzmayıs (19 Μαΐου), ημερομηνία που σηματοδοτεί για τούς Τούρκους την αποβίβαση τού Κεμάλ Ατατούρκ στη Σαμσούν (19 Μαΐου 1919) και την έναρξη τού τουρκικού Πολέμου τής Ανεξαρτησίας.

Hρόδοτος 1.76.1: Κροῖσος δέ ἐπείτε διαβάς σύν τῷ στρατῷ ἀπίκετο τῆς Καππαδοκίης ἐς τήν Πτερίην καλεομένην (ἡ δέ Πτερίη ἐστί τῆς χώρης ταύτης τό ἰσχυρότατον, κατά Σινώπην πόλιν τήν ἐν Εὐξείνῳ πόντῳ μάλιστά κῃ κειμένη.

Στράβων 12.3.13: Ἔχει δέ καί προβατείαν ὑποδιφθέρου καί μαλακῆς ἐρέας, ἧς καθ’ ὅλην τήν Καππαδοκίαν καί τόν Πόντον σφόδρα πολλή σπάνις ἐστί.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου, 21: Ἀπό δέ Σινώπης εἰς Κάρουσαν πεντήκοντα καί ἑκατόν· σάλος ναυσίν. ἐνθένδε εἰς Ζάγωρα ἄλλοι αὖ πεντήκοντα καί ἑκατόν. ἐνθένδε εἰς τόν Ἅλυν ποταμόν τριακόσιοι.

Castellum.

Περίπλους Ανωνύμου, σελ. 115: Ἀπό δέ Καρούσας εἰς Γουρζούβανθον στάδια ξ’, μίλια η’. ἀπό δέ Γουρζουβάνθου εἰς Γάζουρον χωρίον, ἤδη Καλίππους λεγόμενον, στάδια ρν’, μίλια κ’. ἀπό δέ Γαζούρου εἰς Ζάληκον, ποταμόν καί κώμην άλίμενον, στάδια ’, μίλια ιβ’.

Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 21: Ἀπό δέ Σινώπης εἰς Κάρουσαν πεντήκοντα καί ἑκατόν· σάλος ναυσίν.

Στράβων, Γεωγραφικά 12.3.11: Ὁ δέ Εὐπάτωρ καί ἐγεννήθη ἐκεῖ καί ἐτράφη: διαφερόντως δέ ἐτίμησεν αὐτήν μητρόπολίν τε τῆς βασιλείας ὑπέλαβεν.

Αππιανός, Μιθριδάτεια 83: Πομπήιος δ’ ἐς μέν τό σῶμα τοῦ Μιθριδάτου χορηγίαν ἔδωκε, καί θάψαι βασιλείῳ ταφῇ τοῖς θεραπευτῆρσιν αὐτοῦ προσέταξε, καί ἐν Σινώπῃ τοῖς βασιλείοις ἐνθέσθαι τάφοις, ἀγάμενος αὐτόν τῆς μεγαλουργίας ὡς τῶν καθ’ αὑτόν βασιλέων ἄριστον.

Σημ. τού Χάμιλτον: Πλίνιος Νεώτερος, επιστολή 10.91.

Στράβων 12.3.11: καί κύκλῳ δ’ ἡ χερρόνησος προβέβληται ῥαχιώδεις ἀκτάς ἐχούσας καί κοιλάδας τινάς ὡσανεί βόθρους πετρίνους, οὓς καλοῦσι χοινικίδας. πληροῦνται δέ οὗτοι μετεωρισθείσης τῆς θαλάττης, ὡς καί διά τοῦτο οὐκ εὐπρόσιτον τό χωρίον καί διά τό πᾶσαν τήν τῆς πέτρας ἐπιφάνειαν ἐχινώδη καί ἀνεπίβατον εἶναι γυμνῷ ποδί.

Πολύβιος, Ἱστορίαι 4.56: Ἡ δέ Σινώπη κεῖται μέν ἐν τοῖς δεξιοῖς μέρεσι τοῦ Πόντου παρά τόν εἰς Φᾶσιν πλοῦν, οἰκεῖται δ᾽ ἐπί τινος χερρονήσου προτεινούσης εἰς τό πέλαγος, ἧς τόν μέν αὐχένα τόν συνάπτοντα πρός τήν Ἀσίαν, ὅς ἐστιν οὐ πλεῖον δυεῖν σταδίων, ἡ πόλις ἐπικειμένη διακλείει κυρίως. τό δέ λοιπόν τῆς χερρονήσου πρόκειται μέν εἰς τό πέλαγος, ἔστι δ᾽ ἐπίπεδον καί πανευέφοδον ἐπί τήν πόλιν, κύκλῳ δ᾽ ἐκ θαλάττης ἀπότομον καί δυσπροσόρμιστον καί παντελῶς ὀλίγας ἔχον προσβάσεις.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 19 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Σινώπη. Ορεινός δρόμος προς Μπογιαμπάτ. Μεχμέτ Μπέιογλου Κιόι. Μπογιαμπάτ. Το κάστρο και η γεωλογία του. Ποταμός Κοσταμπόλ Τσάι, αρχαίος Αμνίας. Ντουραγάν. Κιζίλ Ιρμάκ. Η συμβολή τού με τον Κοσταμπόλ Τσάι. Βεζίρκιοπρου.

Peucia Silva γράφει ο Χάμιλτον.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 5.4.26: Ὁ δέ βασιλεύς αὐτῶν ὁ ἐν τῷ μόσσυνι τῷ ἐπ᾽ ἄκρου ᾠκοδομημένῳ, ὃν τρέφουσι πάντες κοινῇ αὐτοῦ μένοντα καί φυλάττουσιν, οὐκ ἤθελεν ἐξελθεῖν, οὐδέ ὁ ἐν τῷ πρότερον αἱρεθέντι χωρίῳ, ἀλλ᾽ αὐτοῦ σύν τοῖς μοσσύνοις κατεκαύθησαν.

Αππιανός, Μιθριδάτεια 18: Ἐν δέ πεδίῳ πλατεῖ παρά τόν Ἄμνειον ποταμόν κατιδόντες ἀλλήλους ὅ τε Νικομήδης καί οἱ τοῦ Μιθριδάτου στρατηγοί παρέταττον ἐς μάχην.

Στράβων 12.3.40: Περίκειται δ’ ἱκανῶς χώρα ἀγαθή ἥ τε Βλαηνή καί ἡ Δομανῖτις, δι’ ἧς Ἀμνίας ῥεῖ ποταμός. ἐνταῦθα Μιθριδάτης ὁ Εὐπάτωρ τάς Νικομήδους τοῦ Βιθυνοῦ δυνάμεις ἄρδην ἠφάνισεν, οὐκ αὐτός παρατυχών ἀλλά διά τῶν στρατηγῶν.

Σημ. τού Χάμιλτον: Ο κ. Ainsworth, που βρέθηκε αργότερα εκεί με καλύτερα μέσα παρατήρησης, προσδιορίζει το γεωγραφικό πλάτος τού Μπογιαμπάτ ως 41° 26′ 42″.

Χάμιλτον ΙΙ, παράρτημα 65, σελ. 411. Σημ. τού Χάμιλτον: Ο κ. Ainsworth, ο οποίος επισκέφθηκε το Βεζίρκιοπρου το 1838, δύο χρόνια μετά, αντέγραψε αυτή την επιγραφή, η οποία παρέχεται στο Geographical Journal, τόμ. 9, σελ. 259, αλλά έχει παραλείψει την έκτη γραμμή, πράγμα που έχει καταστρέψει εντελώς το νόημα τού αποσπάσματος.

Στράβων 12.3.38: Λείπεται δέ τοῦ Πόντου [τά] μεταξύ ταύτης τε τῆς χώρας καί τῆς Ἀμισηνῶν καί Σινωπέων, πρός τε τήν Καππαδοκίαν συντείνοντα καί Γαλάτας καί Παφλαγόνας. μετά μέν οὖν τήν Ἀμισηνῶν μέχρι τοῦ Ἅλυος ἡ Φαζημωνῖτις ἔστιν, ἣν Πομπήιος Νεαπολῖτιν ὠνόμασε κατά Φαζημῶνα κώμην, [πόλιν] ἀποδείξας τήν κατοικίαν καί προσαγορεύσας Νεάπολιν. ταύτης δέ τῆς χώρας τό μέν προσάρκτιον πλευρόν ἡ Γαζηλωνῖτις συγκλείει καί ἡ τῶν Ἀμισηνῶν, τό δέ ἑσπέριον ὁ Ἅλυς, τό δ’ ἑῷον ἡ Φανάροια, τό δέ λοιπόν ἡ ἡμετέρα χώρα ἡ τῶν Ἀμασέων, πολύ πασῶν πλείστη καί ἀρίστη. τό μέν οὖν πρός τῇ Φαναροίᾳ μέρος τῆς Φαζημωνίτιδος λίμνη κατέχει πελαγία τό μέγεθος ἡ Στιφάνη καλουμένη, πολύοψος καί κύκλῳ νομάς ἀφθόνους ἔχουσα καί παντοδαπάς.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 20 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Βεζίρκιοπρου. Θερμές πηγές Χάβζας. Λαντίκ. Λίμνη Στιφάνη. Σόνισα. Πεδιάδα Φανάροιας. Συμβολή Ίρι και Λύκου. Μπογάζ Χισσάν Καλέ. Ερέκ. Δρόμος προς Νικσάρ. Άφιξη στη Νικσάρ, αρχαία Νεοκαισάρεια. Θέση και περιγραφή της. Πιθανή θέση των Κάβειρων. Δρόμος από Νικσάρ προς Τοκάτ. Γκούμενεκ, αρχαία Κόμανα Ποντικά. Άφιξη στην Τοκάτ. Χυτήριο χαλκού. Σκέψεις για τη μεταρρύθμιση στην Τουρκία.

Στράβων 12.3.38: ὑπέρκειται δέ τῆς τῶν Ἀμασέων τά τε θερμά ὕδατα τῶν Φαζημωνιτῶν ὑγιεινά σφόδρα, καί τό Σαγύλιον ἐπί ὄρους ὀρθίου καί ὑψηλοῦ πρός ὀξεῖαν ἀνατείνοντος ἄκραν ἔρυμα ἱδρυμένον ἔχον καί ὑδρεῖον δαψιλές, ὃ νῦν ὠλιγώρηται, τοῖς δέ βασιλεῦσιν ἦν χρήσιμον εἰς πολλά.

Σημ. τού Χάμιλτον: Ο παρακάτω πίνακας αποστάσεων μού δόθηκε εδώ και στις προηγούμενες θέσεις στάθμευσης:

Στράβων 12.3.38: τό μέν οὖν πρός τῇ Φαναροίᾳ μέρος τῆς Φαζημωνίτιδος λίμνη κατέχει πελαγία τό μέγεθος ἡ Στιφάνη καλουμένη, πολύοψος καί κύκλῳ νομάς ἀφθόνους ἔχουσα καί παντοδαπάς.

Σημ. τού Χάμιλτον: Μού έδωσε την παρακάτω διαδρομή:

Στράβων 12.3.38: Ἐπίκειται δ’ αὐτῇ φρούριον ἐρυμνόν ἔρημον νῦν Ἰκίζαρι, καί πλησίον βασίλειον κατεσκαμμένον.

Στράβων 12.3.30: Τῇ γάρ Φαρνακίᾳ συνεχής ἐστιν ἡ Σιδήνη καί ἡ Θεμίσκυρα. τούτων δ’ ἡ Φανάροια ὑπέρκειται μέρος ἔχουσα τοῦ Πόντου τό κράτιστον. καί γάρ ἐλαιόφυτός ἐστι καί εὔοινος καί τάς ἄλλας ἔχει πάσας ἀρετάς.

Σημ. τού Χάμιλτον: Ο ακόλουθος κατάλογος αποστάσεων μού δόθηκε από τον ιδιοκτήτη τού σπιτιού όπου σταμάτησα:

Θα φανεί ότι αυτές οι αποστάσεις γενικά συμφωνούν καλά με τις θέσεις στον χάρτη.

Στράβων 12.3.30: Ἐπί τῇ συμβολῇ δ’ ἵδρυται πόλις, ἣν ὁ μέν πρῶτος ὑποβεβλημένος Εὐπατορίαν ἀφ’ αὑτοῦ προσηγόρευσε, Πομπήιος δ’ ἡμιτελῆ καταλαβών, προσθείς χώραν καί οἰκήτορας Μαγνόπολιν προσεῖπεν.

Στράβων 12.3.30: Ἐκ μέν τῶν ἑῴων μερῶν προβεβλημένη τόν Παρυάδρην παράλληλον αὐτῇ κατά μῆκος, ἐκ δέ τῶν πρός δύσιν τόν Λίθρον καί τόν Ὄφλιμον.

Σημ. τού Χάμιλτον: Mannert, Geogr., τόμ. vi, σελ. 11 και 473.

Στράβων 12.3.30: Ἐπί τῇ συμβολῇ δ’ ἵδρυται πόλις, ἣν ὁ μέν πρῶτος ὑποβεβλημένος Εὐπατορίαν ἀφ’ αὑτοῦ προσηγόρευσε, Πομπήιος δ’ ἡμιτελῆ καταλαβών, προσθείς χώραν καί οἰκήτορας Μαγνόπολιν προσεῖπεν. αὕτη μέν οὖν ἐν μέσῳ κεῖται τῷ πεδίῳ, πρός αὐτῇ δέ τῇ παρωρείᾳ τοῦ Παρυάδρου Κάβειρα ἵδρυται, σταδίοις ἑκατόν καί πεντήκοντά που νοτιωτέρα τῆς Μαγνοπόλεως, ὅσον καί Ἀμάσεια δυσμικωτέρα αὐτῆς ἐστιν: ἐν δέ τοῖς Καβείροις τά βασίλεια Μιθριδάτου κατεσκεύαστο καί ὁ ὑδραλέτης καί τά ζωγρεῖα καί αἱ πλησίον θῆραι καί τά μέταλλα.

Στράβων 12.3.31: Ἐνταῦθα δέ καί τό Καινόν χωρίον προσαγορευθέν, ἐρυμνή καί ἀπότομος πέτρα, διέχουσα τῶν Καβείρων ἔλαττον ἢ διακοσίους σταδίους: ἔχει δ’ ἐπί τῇ κορυφῇ πηγήν ἀναβάλλουσαν πολύ ὕδωρ, πρός τε τῇ ῥίζῃ ποταμόν καί φάραγγα βαθεῖαν: τό δ’ ὕψος ἐξαίσιον τῆς πέτρας ἐστί ἄνω τοῦ αὐχένος, ὥστ’ ἀπολιόρκητός ἐστι.

Πλίνιος, Φυσική Ιστορία 6.3: in Colopene vero Sebastiam et Sebastopolim.

Στράβων, Γεωγραφικά 12.3.37: Πομπήιος δέ πολλάς ἐπαρχίας προσώρισε τῷ τόπῳ καί πόλιν ὠνόμασε καί ταύτην καί τήν Μεγαλόπολιν, συνθείς ταύτην τε εἰς ἓν τήν τε Κουλουπηνήν καί τήν Καμισηνήν, ὁμόρους οὔσας τῇ τε μικρᾷ Ἀρμενίᾳ καί τῇ Λαουιανσηνῇ, ἐχούσας ὀρυκτούς ἅλας καί ἔρυμα ἀρχαῖον τά Κάμισα νῦν κατεσπασμένον.

Σημ. τού Χάμιλτον: Asia Μinor, τόμ. i, σελ. 309.

Στράβων 12.3.32: Ὑπέρ δέ τῆς Φαναροίας ἐστί τά Κόμανα τά ἐν τῷ Πόντῳ, ὁμώνυμα τοῖς ἐν τῇ μεγάλῃ Καππαδοκίᾳ καί τῇ αὐτῇ θεῷ καθιερωμένα, ἀφιδρυθέντα ἐκεῖθεν.

Σημ. τού Χάμιλτον: Γρηγόριος Νύσσης, Εἰς τόν βίον τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ, σελ. 561. Wesseling ad Hierocles Synecdemus, σελ. 703.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 21 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Τοκάτ. Kάας Οβά, η Φαζημωνίτις τού Στράβωνος. Πορεία τού Ίρι. Τουρχάλ. Το κάστρο του. Ερειπωμένο χωριό Χαν Κιόι. Δρόμος προς Ζίλε, αρχαία Ζήλα. Ο τύμβος τής Σεμιράμιδος. Ο χώρος τής νίκης τού Καίσαρα. Συνάντηση με τσιγγάνους στο Ασκαλέρ. Πεδιάδα Αμάσειας. Άφιξη στην πόλη. Η θέση της. Η ακρόπολη. Βασιλικοί τάφοι. Επιγραφές. Τουρκικά ερείπια. Τουρκικός θρύλος.

Δευτερονόμιον, 25.4: Οὐ φιμώσεις βοῦν ἁλοῶντα.

Σημ. τού Χάμιλτον: Capparis spinosa ή Capparis pulcherrima.

Στράβων 12.3.16: Ῥυείς δέ διά πόλεως μέσης Κομάνων τῶν Ποντικῶν καί διά τῆς Δαζιμωνίτιδος εὐδαίμονος πεδίου πρός δύσιν, εἶτ’ ἐπιστρέφει πρός τάς ἄρκτους παρ’ αὐτά τά Γαζίουρα, παλαιόν βασίλειον, νῦν δ’ ἔρημον.

Αππιανός, Μιθριδάτεια 115. Έχει παρατεθεί σε υποσημείωση πιο πάνω, στη διαδρομή Τρίπολις-Κερασούς-Κοτύωρα-Οινόη τού Χάμιλτον.

Σημ. τού Χάμιλτον: Cramer, Asia Minor, τόμ. i, σελ. 306.

Στράβων 12.3.37: Ἡ δέ Ζηλῖτις ἔχει πόλιν Ζῆλα ἐπί χώματι Σεμιράμιδος τετειχισμένην.

Στράβων 12.3.37: Ζηλῖτις ἔχει πόλιν Ζῆλα ἐπί χώματι Σεμιράμιδος τετειχισμένην, ἔχουσαν τό ἱερόν τῆς Ἀναί̈ τιδος, ἥνπερ καί οἱ Ἀρμένιοι σέβονται. αἱ μέν οὖν ἱεροποιίαι μετά μείζονος ἁγιστείας ἐνταῦθα συντελοῦνται, καί τούς ὅρκους περί τῶν μεγίστων ἐνταῦθα Ποντικοί πάντες ποιοῦνται: τό δέ πλῆθος τῶν ἱεροδούλων καί αἱ τῶν ἱερέων τιμαί παρά μέν τοῖς βασιλεῦσι τόν αὐτόν εἶχον τύπον ὅνπερ προείπομεν, νυνί δέ ἐπί τῇ Πυθοδωρίδι πάντ’ ἐστίν.

Σημ. τού Χάμιλτον: Hirt. Pansa, De Bello Alexandrino.

Στράβων 12.3.39: Ἡ δ’ ἡμετέρα πόλις κεῖται μέν ἐν φάραγγι βαθείᾳ καί μεγάλῃ, δι’ ἧς ὁ Ἶρις φέρεται ποταμός, κατεσκεύασται δέ θαυμαστῶς προνοίᾳ τε καί φύσει, πόλεως τε ἅμα καί φρουρίου παρέχεσθαι χρείαν δυναμένη· πέτρα γάρ ὑψηλή καί περίκρημνος κατερρωγυῖα ἐπί τόν ποταμόν, τῇ μέν ἔχουσα τό τεῖχος ἐπί τῷ χείλει τοῦ ποταμοῦ καθ’ ὃ ἡ πόλις συνῴκισται, τῇ δ’ ἀνατρέχον ἑκατέρωθεν ἐπί τάς κορυφάς· δύο δ’ εἰσί συμφυεῖς ἀλλήλαις πεπυργωμέναι παγκάλως· ἐν δέ τῷ περιβόλῳ τούτῳ βασίλειά τ’ ἐστί καί μνήματα βασιλέων· αἱ κορυφαί δ’ ἔχουσιν αὐχένα παντάπασι στενόν, πέντε ἢ ἓξ σταδίων ἑκατέρωθεν τό ὕψος ἀπό τῆς ποταμίας ἀναβαίνοντι καί τῶν προαστείων· ἀπό δέ τοῦ αὐχένος ἐπί τάς κορυφάς ἄλλη σταδιαία λείπεται πρόσβασις ὀξεῖα καί πάσης βίας κρείττων· ἔχει δέ καί ὑδρεῖα ἐντός ἀναφαίρετα, συρίγγων τετμημένων δυεῖν, τῆς μέν ἐπί τόν ποταμόν τῆς δ’ ἐπί τόν αὐχένα· ἐπέζευκται δέ γέφυρα τῷ ποταμῷ μία μέν ἀπό τῆς πόλεως ἐπί τό προάστειον, ἄλλη δ’ ἀπό τοῦ προαστείου πρός τήν ἔξω χώραν· κατά γάρ τήν γέφυραν ταύτην ἀπολήγει τό ὄρος τό τῆς πέτρας ὑπερκείμενον.

Στράβων 12.3.38: Ἀνέφυγε γάρ εἰς τό ὄρος παρασκευῆς χωρίς εἰργόμενος τῶν πεδίων, εὗρε δέ καί τά ὑδρεῖα ἐμπεφραγμένα πέτραις ἠλιβάτοις: οὕτω γάρ διετέτακτο Πομπήιος, κατασπᾶν κελεύσας τά φρούρια καί μή ἐᾶν χρήσιμα τοῖς ἀναφεύγειν εἰς αὐτά βουλομένοις λῃστηρίων χάριν.

Στράβων 12.3.39: Ἔχει δέ καί ὑδρεῖα ἐντός ἀναφαίρετα: Βλέπε και προηγούμενη υποσημείωση.

Σημ. τού Χάμιλτον: Πλίνιος, 6.3. Πτολεμαίος, σελ. 125. Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, Αμάσεια. Ιεροκλής, Συνέκδημος, σελ. 701. Προκόπιος, Κρυφή Ιστορία τού Ιουστινιανού, κεφ. 18. Προκόπιος, Περί κτισμάτων, 3.7. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική διήγησις, σελ. 331. Λέων Διάκονος, 6.3, σελ. 59.

Πρόκειται για το Κεφάλαιο 22 τού Χάμιλτον με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Αμάσεια. Εκτεταμένη πεδιάδα. Ποταμός Τσότερλεκ Ιρμάκ, αρχαίος Σκύλαξ. Χατζή Κιόι. Αχμέτ μπέης. Χωριό Αουράτ. Τσάανα. Τεκιγιέ. Τσόρουμ. Ερειπωμένο κάστρο. Επιγραφές. Μισαλλοδοξία των κατοίκων. Πορεία των ποταμών. Τεκιγιέ Χατάπ. Καράχισαρ. Ο ψηλός του βράχος. Εουγιούκ. Σημαντικά ερείπια. Αλατζά. Δρόμος προς Γιοζγκάτ. Άφιξη εκεί. Εκδρομή στο Νεφέζ Κιόι. Ερείπια Μπογάζ Κιόι, αρχαίου Ταβίου.

Σημ. τού Χάμιλτον: Βλέπε Journal of the Royal Geographical Society, τόμ. ix, σελ. 264 και 267.

Σημ. τού Χάμιλτον: Tour in Asia Minor, σελ. 311.

Σημ. τού Χάμιλτον: τόμ. vii, σελ. 75.

Στράβων 12.5.2: Φρούρια δ’ αὐτοῖς τετείχισται τρία, Τάουιον, ἐμπόριον τῶν ταύτῃ, ὅπου ὁ τοῦ Διός κολοσσός χαλκοῦς καί τέμενος αὐτοῦ ἄσυλον…