Σημειώσεις Κεφαλαίου 12

Ανάβ. 4.7.19-21: Ἐντεῦθεν διῆλθον σταθμούς τέτταρας παρασάγγας εἴκοσι πρός πόλιν μεγάλην καί εὐδαίμονα καί οἰκουμένην ἣ ἐκαλεῖτο Γυμνιάς. … ἐλθών δ᾽ ἐκεῖνος λέγει ὅτι ἄξει αὐτούς πέντε ἡμερῶν εἰς χωρίον ὅθεν ὄψονται θάλατταν· … καί ἀφικνοῦνται ἐπί τό ὄρος τῇ πέμπτῃ ἡμέρᾳ· ὄνομα δέ τῷ ὄρει ἦν Θήχης. ἐπεί δέ οἱ πρῶτοι ἐγένοντο ἐπί τοῦ ὄρους καί κατεῖδον τήν θάλατταν, κραυγή πολλή ἐγένετο.

Διόδ. 14.29.2-3: Μετά δέ ταῦτ᾽ ἀναζεύξαντες τεταρταῖοι παρεγενήθησαν πρός πόλιν μεγάλην Γυμνασίαν ὀνομαζομένην. ἐκ δέ ταύτης ὁ τῶν τοπων τούτων ἀφηγούμενος ἐσπείσατο πρός αὐτούς καί τούς ὁδηγήσοντας ἐπί θάλατταν συνέστησεν. ἐν ἡμέραις δέ πεντεκαίδεκα παραγενόμενοι ἐπί τό Χήνιον ὄρος, ὡς εἶδον πορευόμενοι οἱ πρῶτοι τήν θάλατταν, περιχαρεῖς ἦσαν καί τοιαύτην ἐποίουν κραυγήν…

Βλέπε Iordanis K. Paradeisopoulos, “A Chronology Model for Xenophon’s Anabasis,” GRBS 53 (2013) 645–686 και τού ιδίου “Route and Parasangs in Xenophon’s Anabasis,” GRBS 54 (2014) 220–254.

Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου 1-2: Εἰς Τραπεζοῦντα ἥκομεν, πόλιν Ἑλληνίδα, ὡς λέγει ὁ Ξενοφῶν ἐκεῖνος, ἐπί θαλάττῃ ᾠκισμένην, Σινωπέων ἄποικον, καί τήν μέν θάλασσαν τήν τοῦ Εὐξείνου ἄσμενοι κατείδομεν ὅθενπερ καί Ξενοφῶν καί σύ. Καί οἱ βωμοί ἀνεστᾶσιν ἤδη, λίθου μέντοι γε τοῦ τραχέος, καί τά γράμματα διά τοῦτο οὐκ εὔδηλα κεχάρακται, τό δέ Ἑλληνικόν ἐπίγραμμα καί ἡμαρτημένως γέγραπται, οἷα δή ὑπό βαρβάρων γραφέν. ἔγνωκα οὖν τούς τε βωμούς λίθου λευκοῦ ἀναθεῖναι, καί τά ἐπιγράμματα ἐγχαράξαι εὐσήμοις τοῖς γράμμασιν. Ὁ μέν γάρ ἀνδριάς ἕστηκεν ὁ σός, τῷ μέν σχήματι ἡδέως – ἀποδείκνυσιν γάρ τήν θάλατταν, – τήν δέ ἐργασίαν οὔτε ὅμοιός σοι οὔτε ἄλλως καλός· ὥστε πέμψον ἀνδριάντα ἄξιον ἐπονομάζεσθαι σόν ἐν τῷ αὐτῷ τούτῳ σχήματι· τό γάρ χωρίον ἐπιτηδειότατον εἰς μνήμην αἰώνιον.

Otto Lendle, Kommentar zu Xenophons Anabasis, Ντάρμστατ, 1995, σελ. 310-311

Ξενοφών, Κύρου Άνάβασις 5.5.2: ἡ δέ τῶν Τιβαρηνῶν χώρα πολύ ἦν πεδινωτέρα.

Ξενοφών, Κύρου Άνάβασις 4.8.2: «Πάνω τους, δεξιά τους, είχαν δύσβατη χώρα και αριστερά τους άλλο ποτάμι, στο οποίο συνέβαλε ο ποταμός-όριο και το οποίο έπρεπε να διαβούν» (Εἶχον δ᾽ ὑπέρ δεξιῶν χωρίον οἷον χαλεπώτατον καί ἐξ ἀριστερᾶς ἄλλον ποταμόν, εἰς ὃν ἐνέβαλλεν ὁ ὁρίζων, δι᾽ οὗ ἔδει διαβῆναι).

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.8.2. Βλέπε προηγούμενη υποσημείωση.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.7.27: κώμην δέ δείξας αὐτοῖς οὗ σκηνήσουσι καί τήν ὁδόν ἣν πορεύσονται εἰς Μάκρωνας, ἐπεί ἑσπέρα ἐγένετο, ᾤχετο τῆς νυκτός ἀπιών.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.8.1: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν οἱ Ἕλληνες διά Μακρώνων σταθμούς τρεῖς παρασάγγας δέκα. τῇ πρώτῃ δέ ἡμέρᾳ ἀφίκοντο ἐπί τόν ποταμόν ὃς ὥριζε τήν τῶν Μακρώνων καί τήν τῶν Σκυθηνῶν.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.7.22: …καί γέρρα ἔλαβον δασειῶν βοῶν ὠμοβόεια ἀμφί τά εἴκοσιν.

Ηρόδοτος 7.79: Κόλχοι δέ περί μέν τῇσι κεφαλῇσι κράνεα ξύλινα, ἀσπίδας δέ ὠμοβοΐνας μικράς αἰχμάς τε βραχέας, πρός δέ μαχαίρας εἶχον. Ἀλαρόδιοι δέ καί Σάσπειρες κατά περ Κόλχοι ὡπλισμένοι ἐστρατεύοντο.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις4.7.22: εἵποντο γάρ ὄπισθεν ἐκ τῆς καιομένης χώρας, καί αὐτῶν οἱ ὀπισθοφύλακες ἀπέκτεινάν τέ τινας καί ἐζώγρησαν ἐνέδραν ποιησάμενοι…

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.7.20: ἐπειδή ἐνέβαλλεν εἰς τήν [ἑαυτοῦ] πολεμίαν, παρεκελεύετο αἴθειν καί φθείρειν τήν χώραν·

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.8.1. Βλέπε πιο πάνω υποσημείωση.

Διόδωρος 14.29.3-4: καί τῷ μέν ὁδηγήσαντι φιάλην ἀργυρᾶν καί στολήν Περσικήν ἐδωρήσαντο: ὃς δείξας αὐτοῖς τήν ἐπί Μάκρωνας ὁδόν ἀπηλλάγη. οἱ δ᾽ Ἕλληνες εἰσβαλόντες εἰς τήν τῶν Μακρώνων χώραν ἐσπείσαντο, καί πρός πίστιν παρά μέν ἐκείνων λόγχην ἔλαβον βαρβαρικήν, αὐτοί δ᾽ Ἑλληνικήν ἔδωκαν.

Οι 22 παρασάγγες από το χωριό διανυκτέρευσης κάτω από το όρος Θήχης μέχρι την Τραπεζούντα προκύπτουν ως εξής: 10 παρασάγγες στη χώρα των Μακρώνων (Ανάβ. 4.8.1: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν οἱ Ἕλληνες διά Μακρώνων σταθμούς τρεῖς παρασάγγας δέκα), συν 5 παρασάγγες (πορεία μιας ημέρας) για ανάβαση στο πέρασμα και κάθοδο στα χωριά των Κόλχων (Ανάβ. 4.8.19: …οἱ δέ Ἕλληνες ἀναβάντες ἐστρατοπεδεύοντο ἐν πολλαῖς κώμαις καί τἀπιτήδεια πολλά ἐχούσαις), συν 7 παρασάγγες από τα χωριά των Κόλχων μέχρι την Τραπεζούντα (Ανάβ.4.8.22: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν δύο σταθμούς παρασάγγας ἑπτά, καί ἦλθον ἐπί θάλατταν εἰς Τραπεζοῦντα).

Schachner A. και H. Sağlamtimur, “Xenophons Überquerung des Kentrites: Ein archäologischer Nachtrag”, IstMitt 58 (2008) 411–417, στη σελ. 411.

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.4.9: Ἐνταῦθα εἶχον τά ἐπιτήδεια ὅσα ἐστίν ἀγαθά, ἱερεῖα, σῖτον, οἴνους παλαιούς εὐώδεις, ἀσταφίδας, ὄσπρια παντοδαπά.

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.5.24: … Καταλαμβάνει πάντας ἔνδον τούς κωμήτας καί τόν κώμαρχον… … αἱ δ᾽ οἰκίαι ἦσαν κατάγειοι, τό μέν στόμα ὥσπερ φρέατος, κάτω δ᾽ εὐρεῖαι…

Βλέπε Ι. Κ. Paradeisopoulos, “Changing names, fitting views: The conversion of river Arsanias into the Euphrates of Xenophon”, PHILICA.COM (2016) Article number 582.

Στράβων 11.2.16: εἰς Φᾶσιν ἔνθα ναυσίν ἔσχατος δρόμος.

Sagona C., “Did Xenophon take the Aras Highroad? Observations on the Historical Geography of North-east Anatolia,” στο A. Sagona (επιμ.), A View from the Highlands: Archaeological Essays in Honour of Charles Burney (Λουβαίν 2004) 299–333, στη σελ. 311.

Gazi University, Research Center for Archaeology, Baku-Tbilisi-Ceyhan Crude Oil Pipeline Project: Archaeological Salvage Excavations Project Documents II Güllüdere: An Iron Age and Medieval Settlement in Aşkale Plain (Άγκυρα 2005).

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.5.10: αὗται ἠρώτων αὐτούς τίνες εἶεν. ὁ δ᾽ ἑρμηνεύς εἶπε περσιστί ὅτι παρά βασιλέως πορεύονται πρός τόν σατράπην. αἱ δέ ἀπεκρίναντο ὅτι οὐκ ἐνταῦθα εἴη, ἀλλ᾽ ἀπέχει ὅσον παρασάγγην.

H. A. Manandian, The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade (Λισσαβώνα 1965, αρχική 1946), 88-89: «Η αρμενική ονομασία τής πόλης, Κάριν, από την αρχαία ονομασία τής περιοχής, δείχνει ότι οικισμός, αν όχι πόλη, υπήρχε από την αρχαιότητα στον χώρο τού φρουρίου τής Θεοδοσιούπολης [δηλαδή τού Ερζερούμ]». Στο ίδιο, σελ. 99: «Η Σίναρα… βρισκόταν στις νότιες πλαγιές τού Κοπ Νταγ μεταξύ των σύγχρονων Άσκαλε και Λιτς». Το σημερινό όνομα τού Λιτς είναι Σαζλί (Index Anatolicus, Sazlı köy-Aşkale-Erzurum). O Barrington Atlas of the Greek and Roman World (89, C1) προσδιορίζει τη Σίναρα ως Άσκαλε.

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.5.15. Βλέπε προηγούμενη υποσημείωση.

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.5.3: ἐντεῦθεν ἐπορεύοντο διά χιόνος πολλῆς καί πεδίου σταθμούς τρεῖς παρασάγγας πεντεκαίδεκα.

Οι περιοχές Ερζερούμ-Άσκαλε και Καρς είναι οι ψυχρότερες στην Τουρκία. Θερμοκρασίες στο Άσκαλε τον Φεβρουάριο: μέση μεγίστη: -3 ^o C, μέση ελαχίστη: -18 ^o C. Μέσες ελάχιστες θερμοκρασίες στο Άσκαλε πάνω από 0 ^o C: μόνο Μάιο έως Σεπτέμβριο (2, 5, 9, 9 και 4 ^o C αντίστοιχα). Πηγή: worldweatheronline.com.

V. Manfredi, La Strada dei Diecimila: topografia e geografia dell’Oriente di Senofonte (Μιλάνο 1986), σελ. 215-219, αναφερόμενος στο Paradeisopoulos 2013: 665, σημ. 78.

Ξενοφών, Κύρου Άνάβασις 4.7.16: Εἶχον δέ καί δόρυ ὡς πεντεκαίδεκα πήχεων μίαν λόγχην ἔχον.

Ξενοφών, Κύρου Άνάβασις 4.7.15: Ἐντεῦθεν ἐπορεύθησαν διά Χαλύβων σταθμούς ἑπτά παρασάγγας πεντήκοντα. οὗτοι ἦσαν ὧν διῆλθον ἀλκιμώτατοι, καί εἰς χεῖρας ᾖσαν.

C. Sagona, “Literary Tradition and Topographic Commentary”, στο A. G. Sagona και C. Sagona, Archaeology at the North-East Anatolian Frontier, Ι, An Historical Geography and a Field Survey of the Bayburt Province (Λουβαίν 2004), σελ. 30.

Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 4.7.18: ἐκ τούτων οἱ Ἕλληνες ἀφίκοντο ἐπί Ἅρπασον ποταμόν, εὖρος τεττάρων πλέθρων. ἐντεῦθεν ἐπορεύθησαν διά Σκυθηνῶν σταθμούς τέτταρας παρασάγγας εἴκοσι διά πεδίου εἰς κώμας.

Διόδωρος 14.29.2: καί παρεγενήθησαν πρός τόν Ἅρπαγον ὀνομαζόμενον ποταμόν, ὄντα τό πλάτος πλέθρων τεττάρων. ἐντεῦθεν δέ διά τῆς Σκυτίνων πορευόμενοι διῆλθον ὁδόν πεδινήν

Πρβλ. για παράδειγμα Aνάβ. 4.4.1 για την πεδιάδα από τον ποταμό Κεντρίτη στη Σιρτ: ἐπεί δέ διέβησαν, συνταξάμενοι ἀμφί μέσον ἡμέρας ἐπορεύθησαν διά τῆς Ἀρμενίας πεδίον ἅπαν καί λείους γηλόφους οὐ μεῖον ἢ πέντε παρασάγγας. Επίσης 4.4.7 για την πεδιάδα από τη Μους στη Χουνούς: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν σταθμούς τρεῖς διά πεδίου παρασάγγας πεντεκαίδεκα· καί Τιρίβαζος παρηκολούθει ἔχων τήν ἑαυτοῦ δύναμιν ἀπέχων ὡς δέκα σταδίους. Επίσης 4.6.5 για το οροπέδιο μεταξύ Πασινλέρ και Τορτούμ, την κάθοδο προς το οποίο απέκλειαν οι παραταγμένοι εχθροί: ἐντεῦθεν ἐπορεύθησαν σταθμούς δύο παρασάγγας δέκα· ἐπί δέ τῇ εἰς τό πεδίον ὑπερβολῇ ἀπήντησαν αὐτοῖς Χάλυβες καί Τάοχοι καί Φασιανοί.

R. W. Edwards, “The Vale of Kola: A Final Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey,” DOP 42 (1988) 119–141, στη σελ. 128.

G. Gassner, “Der Zug der Zehntausend nach Trapezunt”, Αbhandlungen der Braunschweigischen Wissenschaftlichen Gesellschaft, Band 5 (1953), 1-35, στη σελ. 5.

Heinrich Kiepert (1870),”Der Berg Theches in Xenophon’s Erzählung des Rückzuges der Zehntausend nach P. Borit”, Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, Fünfter Band, σελ. 456–460.

Μικροδιαφορές μεταξύ τής πραγματικής ονομασίας και εκείνης στον χάρτη τού Μπριό επισημαίνονται μέσα σε παρένθεση στην ίδια στήλη.

Τα σημερινά τοπωνύμια και η σχέση τους με τα αντίστοιχα στον χάρτη τού Μπριό προέρχονται κατά κανόνα από τον Index Anatolicus (nisanyanmap.com).

«…και τόν λέμε και σήμερα Κερβάν γιολ (δρόμο των καραβανιών), γιατί περνούσαν χιλιάδες καραβάνια από δω, κατέβαιναν στο Κιμισλή και στ’ Αμπάρια, και από κει μέσον Γαλίανας κατέβαιναν στην Τραπεζούντα» (http://terra-pontus.blogspot.com).

Στον χάρτη τού Κίπερτ, στην ίδια θέση, γράφει Αμπντερραχμάν (Abderrahman).

Το σημείο στο οποίο ενώνονται οι δύο βραχίονες τού Ντεγιρμέντερε (Πυξίτη) ποταμού.

Στην περιοχή τού πανεπιστημίου τής Γκουμούσχανε, στα νότια τής πόλης.

Παρέχεται ως Karanlik-Keupru από τον Theophile-Louis Deyrolle (1869), Travels in Lazistan and in Armenia.

Ο Μπριό στον χάρτη του γράφει Karagueuse Khan, στο κείμενό του (βλέπε προηγούμενο κεφάλαιο) γράφει Karagumse Khan, ενώ ο Κίπερτ στον δικό του χάρτη γράφει Karagözlü Chan.

Σε τουρκικό στρατιωτικό χάρτη, στην ίδια θέση (ΒΔ τού Veyserni), γράφει Kazmeci Hani, ενώ σε αντίστοιχο ελληνικό (τής Επιτροπής Ποντιακών Μελετών) γράφει Χαρματζή Χάνι.

Στην αρχή αυτού του βιβλίου ο Κίνεϊρ γράφει: «… φτάσαμε στην κορυφή βουνού που ονομάζεται Κοράς Νταγ, από την οποία είχαμε θέα τής πόλης τής Γκουμούσχανε».

«…Ἐπί τῆς ὁδικῆς ἀρτηρίας Γουλάτ [Κολάτ] – Καρακαπάν – Τζεβιζλούκ [Μάτσκα] εὑρίσκεται μικρή πεδινή τοποθεσία «Χοτζάμεζαριν» (μνῆμα διδασκάλου) καλουμένη, μέ παρχάρια καί χάνια. Ἡ ὀνομασία προῆλθεν ἀπό κάποιον χότζαν ταφέντα αὐτόθι…» [Δ. Κ. Παπαδόπουλος, Αρχείον Σταυρί, Αθήνα, 1985].

«Η περιφέρεια της Μούζενας αποτελείτο από δέκα χωριά. Άρχιζε από τα νοτιοδυτικά του χωριού Σταυρίν και δυτικά των Μαντρίων…» (kotsari.com).

Παρέχεται ως Muyurdgi από τον Theophile-Louis Deyrolle (1869), Travels in Lazistan and in Armenia.

Σε τουρκικό στρατιωτικό χάρτη, στην ίδια θέση (μεταξύ Χαμσικιόι και Ζίγκανα Κιόι), γράφει Bekciler, ενώ σε αντίστοιχο ελληνικό (τής Επιτροπής Ποντιακών Μελετών) γράφει Μπεκτζιλέρ. Στο Google Maps, στην ίδια θέση, σημειώνεται Bekçiler Cami.

«…Κάτω απ’ το οθωμανικό χωριό Τούφα υπάρχει το περιώνυμο γεφύρι τής Τρίχας» [Η Γαλίανα τού Πόντου, kotsari.com].

Folaki στον χάρτη τού Briot και Folali στον χάρτη τού Kiepert.

Ιορδάνης Παραδεισόπουλος, Ο Γρίφος τού Ξενοφώντος (Λονδίνο 2023).

I. K. Paradeisopoulos, “A Chronology Model for Xenophon’s Anabasis”, GRBS 53 (2013) 645–686. I. K. Paradeisopoulos, “Route and Parasangs in Xenophon’s Anabasis”, GRBS 54 (2014) 220–254. I. K. Paradeisopoulos, “Analogies between Xenophon’s Parasang and Hamilton’s Post-hour”, GRBS 55 (2015) 353–390. I. K. Paradeisopoulos, “Changing names, fitting views: The conversion of river Arsanias into the Euphrates of Xenophon”, PHILICA.COM (2016) Article number 582.

Ηρόδοτος 5.53: … καί ὁ παρασάγγης δύναται τριήκοντα στάδια, ὥσπερ οὗτός γε δύναται ταῦτα …

Βλέπε για παράδειγμα J.G. Frazer (επιμ. και μεταφρ.), Pausanias’s Description of Greece (1898, ανατυπ. 2012), Cambridge University Press, τόμ. 2, σελ. 13. Ο επισκέπτης τού σταδίου τής Αρχαίας Ολυμπίας μπορεί και σήμερα να διακρίνει τις λίθινες βαλβίδες που ορίζουν την αφετηρία και τον τερματισμό τού δρόμου ταχύτητας επί μήκους ενός σταδίου και των οποίων η απόσταση (ολυμπιακό στάδιο) είναι 192,27 μέτρα.

Ἀγαθίου Σχολαστικοῦ Ἱστοριῶν Τόμοι Ε’, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βόννη, 1827, σελ. 110-111: Λαζοί δέ οὕτω μέν καί αὐτοί ὁμολογοῦσιν, οὐ μήν δέ τῷ ὀνόματι χρῶνται, άλλά ἀναπαύλας καλοῦσι, καί, οἶμαι, εἰκότως. οἱ γάρ παρ’ αὐτοῖς ἀχθοφόροι, ἕκαστον παρασάγγην περαιωθέντες, τά τε φορτία τίθενται, καί σφᾶς αὐτούς ἐλάχιστον ἀναπαύουσιν.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.8.22: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν δύο σταθμούς παρασάγγας ἑπτά, καί ἦλθον ἐπί θάλατταν εἰς Τραπεζοῦντα πόλιν Ἑλληνίδα οἰκουμένην ἐν τῷ Εὐξείνῳ Πόντῳ, Σινωπέων ἀποικίαν, ἐν τῇ Κόλχων χώρᾳ.