Σημειώσεις Κεφαλαίου 3

Το παρόν κεφάλαιο αποτελεί την Επιστολή 2 με τα εξής περιεχόμενα: Καθυστέρηση στην Κωνσταντινούπολη. Προετοιμασίες για το ταξίδι. Στοχασμοί κατά την εκκίνηση. Γκέμπζε. Ιζνικμίτ. Μια γαμήλια πομπή. Σαπάντζα. Βουβάλια. Χαντέκ. Κοσμική επιρροή τού μωαμεθανισμού. Ένας Τούρκος άγιος. Ντούτζε. Νυχτερινό ταξίδι. Μπόλου. Γκέρεντε. Τουρκική ακράτεια. Τσερκέζ. Τρόπος ταξιδιού. Καρατζαλάρ]. Εξαπάτηση τού τάταρ μας. Γρήγορο ταξίδι. Χαρατζουλέν. Κοτσχισάρ. Άγκυρα. Τουρκικές κρήνες. Τόσια. Χατζή Χαμζέ. Επικίνδυνο πέρασμα. Οσμαντζίκ. Μαρσοβάν. Τουρκική δεισιδαιμονία. Αμάσεια. Συνήθειες των τάταρ. Ένας ευγενικός Τούρκος. Ένα ντερμπέντ. Υπνηλία στην ιππασία. Τουρχάλ.

Γένεσις, 41.2-3: Καί ἰδού ὥσπερ ἐκ τοῦ ποταμοῦ ἀνέβαινον ἑπτά βόες καλαί τῷ εἴδει καί ἐκλεκταί ταῖς σαρξίν καί ἐβόσκοντο ἐν τῷ ἄχει· ἄλλαι δέ ἑπτά βόες ἀνέβαινον μετά ταύτας ἐκ τοῦ ποταμοῦ αἰσχραί τῷ εἴδει καί λεπταί ταῖς σαρξίν καί ἐνέμοντο παρά τάς βόας παρά τό χεῖλος τοῦ ποταμοῦ.

Μέμνων, Ἱστορία Ἡρακλείας, 19, όπως διασώζεται στη Βιβλιοθήκη (Μυριόβιβλο) τού Φωτίου: Προυσίας ὁ Βιθυνῶν βασιλεύς, δραστήριος ὢν καί πολλά πράξας, μετά τῶν ἄλλων καί Κίερον πόλιν Ἡρακλεωτῶν οὖσαν ὑφ´ ἑαυτόν ἔθετο τῷ πολέμῳ, ἀντί Κιέρου Προυσιάδα καλέσας.

Στράβων 12.3.39: Ἡ δ’ ἡμετέρα πόλις κεῖται μέν ἐν φάραγγι βαθείᾳ καί μεγάλῃ, δι’ ἧς ὁ Ἶρις φέρεται ποταμός.

Στράβων 12.3.39: Εἰσί δ’ ἐν τῇ Ξιμήνῃ ἅλαι ὀρυκτῶν ἁλῶν, ἀφ’ ὧν εἰκάζουσιν εἰρῆσθαι Ἅλυν τόν ποταμόν.

Το βιβλίο τού Σμιθ, όπως αναφέρθηκε, είναι γραμμένο με τη μορφή επιστολών. Το παρόν κεφάλαιο αποτελεί την Επιστολή 3 με τα εξής περιεχόμενα: Θέση τής Τοκάτ. Προϊόντα της και εμπόριο. Αρμενικές εκκλησίες και σχολεία. Παπικοί Αρμένιοι. Τάφος τού Μάρτιν. Ευνοϊκό σημείο για ιεραποστολή. Σίβας. Ερείπια Κομάνων. Νικσάρ. Μια ποιμενική σκηνή. Κιοταλή. Κογιούλχισαρ. Καράχισαρ. Φιλοξενία ενός μενζιλτζή. Φουντουκλή-μπελ. Σεχεράν. Θεσμός τουρκικών σταθμών αλλαγής αλόγων. Τσιφτλίκ. Ερζιντζάν. Διάσχιση ορίου Αρμενίας. Καρακουλάκ. Ποταμός Ευφράτης. Υπόγεια σπίτια. Νέος τρόπος ταξιδιού. Περιγραφή ενός στάβλου. Ρωσική αρχή, η μόνη σεβαστή. Eργκανμασάρ. Προετοιμασία καυσίμου. Προσποιητή φιλοξενία. Πρώτη θέα των Ρώσων. Μια θερμή πηγή. Άφιξη στο Ερζερούμ.

Σωζομενός, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία8.28, Patrologia Graeca, 67, 1592: Ἰνοκέντιος δέ ὁ Ῥώμης ἐπίσκοπος, καθ’ ἅ πρότερον ἔγραψεν, ἐπανελθεῖν αὐτόν σπουδάζων, σύν τοῖς ἐκ τῆς Ἕω περί τούτου πρεσβευομένοις ἐπισκόποις, πέπομφεν ἐπισκόπους πέντε, καί πρεσβυτέρους δύο τῆς Ῥωμαίων Ἐκκλησίας πρός Ὁνώριον καί Ἀρκάδιον τόν βασιλέα, σύνοδον αἰτήσοντας, καί καιρόν ταύτης καί τόπον. Οἱ δέ ἐπί Κωνσταντινουπόλεως ἀπεχθανόμενοι Ἰωάννῃ, ὡς ἐπί ὑβρει τῆς ἐνταῦθα βασιλείας τούτων γενομένων, διαβολήν κατεσκεύασαν· καί τούς μέν ὡς ὑπερορίαν ἀρχήν ἐνοχλήσαντας, ἀτίμως ἐκπεμφθῆναι παρεσκεύασαν· αὐτόν δέ Ἰωἀννην ψήφῳ βασιλέως ποῥῥωτέρω μετοικισθῆναι εἰς Πιτυοῦντα κατώρθωσαν· ἐν τάχει τε παραγενόμενοι στρατιῶται, τοῦτο ἐπετέλουν. Φασί δέ αὐτόν ὑπό τούτων ἀγόμενον, καθ’ ὁδόν προϊδεῖν τήν ἡμέραν ἐν ῇ τελευτᾷν ἔμελλεν, ἐπιφανέντος αὐτῷ Βασιλίσκου τοῦ μάρτυρος ἐν Κωμάνοις τῆς Ἀρμενίας· ἔνθα δή μηκέτι πρός τήν ὁδόν ἀντισχών, ἤλγει γάρ τήν κεφαλήν, καί τήν ἀκτῖνα τοῦ ἡλίου φέρειν οὐχ οἷός τε ὤν, νόσῳ τόν βίον μετήλλαξεν.

Σωκράτης Σχολαστικός, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία 6.21, Patrologia Graeca, 67, 725: Ἰωάννης δέ ἐπί τήν ἐξορίαν ἀπαγόμενος ἐν Κομάνοις τοῦ Εὐξείνου Πόντου ἐτελεύτησε, τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ Σεπτεμβρίου μηνός, τῇ ἑξῆς ὑπατείᾳ, ἥτις ἦν Ὁνωρίου τό ἕβδομον καί Θεοδοσίου τό δεύτερον· ἀνήρ, ὡς καί πρότερον ἔφην, διά ζῆλον σωφροσύνης, θυμῷ πλέον ἤ αἰδοῖ χαριζόμενος, καί διά σωφροσύνην παῥῥησιαιτέρᾳ διά βίου τῇ γλώσσῃ χρησάμενος.

Ψαλμός 118.9: Κάλλιον νά ἐλπίζῃ τις ἐπί Κύριον, παρά νά θαρρῇ ἐπ᾿ ἄρχοντας.

Ducas, Historia Byzantina, επιμ. Immanuel Bekker, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (Βόννη 1834), κεφ. 14, σελ. 59-60: Ὁ δέ Τεμύρ χάν διαβάς τήν Ἀρμενίαν ἐχειρώσατο πρῶτον τό Ἀρσυγγάν πολέμου νόμῳ, καί πάντας τούς οἰκισθέντας παρά τοῦ Παγιαζήτ ξίφει κατέσφαξεν. εἶτα ἐλθών εἰς Σεβάστειαν καί μεγαλόπολιν οὖσαν ἔπηξε χάρακα· καί ζητήσας τήν πόλιν, καί μή ἐνδόντες οἱ ἐντός, κατορύξας γύροθεν ἔστησεν αὐτήν ἐπάνω τῶν δοκῶν καί τῶν σανίδων κάτωθεν ἐκ θεμέθλων, μή γνόντος τινός τῶν ἐντός τί ἄρα ἐγεγόνει τά κατ’ αὐτῶν· ἦσαν γάρ οἱ ὀρύκται ἀρξάμενοι τήν ὀρυγήν ἀπό μακρόθεν τῆς πόλεως μίλιον ἕν καί πλέον. ἦν δέ ἡ πόλις ἐκ πλίνθου ὠμῆς οἰκοδομηθεῖσα. τότε πάλιν ἐμήνυσε τοῖς ἔνδον λέγων «εἰ βούλεσθε τοῦ σώζεσθαι, παράδοτε τήν πόλιν.» αὐτοί δέ μή πεισθέντες ἀλλά λοιδορίας ἐκχέαντες ἀμέτρους, πῦρ ἐνίησι ταῖς δοκοῖς αἷς ἐνίδρυτο ἡ πόλις, καί ἐκ τῶν θεμελίων κατέπεσε, καί εἰσελθόντες ἤρξαντο ἀφειδῶς κατακόπτειν καί σκυλεύειν τούς πολίτας. ὁ δέ Τεμύρ χάν ἐκέλευσε πάντας τούς προύχοντας τῆς πόλεως συναθροῖσαι εἰς ἕν, καί προστάξας λάκκους ὀρύγειν ὡς τάφους μεγέθεις, καί δεσμεῖν αὐτούς δεσμόν ὅν οὐκ ἐσοφίσατό τις τῶν τυράννων· τόν γάρ αὐχένα ὑποκλίναντες καί ἐν μέσῳ τῶν σκελῶν ὠθήσαντες, ἄχρις ἡ ρίν τοῦ δυστυχοῦς ἐκείνου, ὁποίου ἄρα καί εἴη, κατάντησεν τῷ πρωκτῷ, αἱ δέ κνῆμαι σύν τοῖς γόνασι ἐξ ἑκατέρων τῶν ὤτων ἀπῃωρημέναι. καί ὁ ἄνθρωπος ὥσπερ κανθόχοιρος σφαιροειδής ἐν τῷ τάφῳ ἠκοντίζετο. καί δέκα ἤ καί πλείονες ἐν ἑνί μνημείῳ ὄντες, οὐ συνέκλειον χώμασιν, ἀλλά σανίσιν ἀσφαλίσαντες ἐπάνω τῶν σανίδων ἐχωμάτιζον, ἵνα μή εὐκόλως πνιγέντες ἀποβάλλωνται τοῦ ζῆν. τοιαύτην ὁ Σκύθης ἐπενοήσατο βάσανον.

Στράβων (12.3.36): Τρόπον γάρ δή τινα μικρά Κόρινθός ἐστιν ἡ πόλις: καί γάρ ἐκεῖ διά τό πλῆθος τῶν ἑταιρῶν, αἳ τῆς Ἀφροδίτης ἦσαν ἱεραί, πολύς ἦν ὁ ἐπιδημῶν καί ἐνεορτάζων τῷ τόπῳ.

Στράβων, Γεωγραφικά, 12.3.29: Πομπήιος δέ περί τόν τόπον τοῦτον πόλιν ἔκτισεν ἐν τῇ μικρᾷ Ἀρμενίᾳ Νικόπολιν, ἣ καί νῦν συμμένει καί οἰκεῖται καλῶς.

Αναφέραμε σε υποσημείωση, στην αρχή τής αφήγησης τού Σμιθ, την τουρκο-αμερικανική συνθήκη τής 7^ης Μαΐου 1830.

Συγκρίνετε με τη βυζαντινή άποψη, όπου αυτοκράτωρ ήταν μόνο ένας και οι άλλοι απλώς βασιλείς.

Στράβων 12.3.30: Ἔστι δ’ αὐλών καί μῆκος ἔχων ἀξιόλογον καί πλάτος· διαρρεῖ δ’ αὐτήν ἐκ μέν τῆς Ἀρμενίας ὁ Λύκος, ἐκ δέ τῶν περί Ἀμάσειαν στενῶν ὁ Ἶρις.

Ο Σμιθ παραπέμπει εδώ στον St. Martin, Mémoires historiques et géographiques sur l’Arménie, Παρίσι, 1818, τόμ. 1, σελ. 71.

Ο Σμιθ παραπέμπει εδώ στον St. Martin [Mémoires historiques et géographiques sur l’Arménie, Παρίσι, 1818, τόμ. 1, σελ. 42]. Η άποψη ότι ο ποταμός Μουράτ ήταν ο Ευφράτης τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων έχει οδηγήσει σε προτάσεις για διαδρομή προς τις πηγές τού Μουράτ («Ανατολικού Ευφράτη») στη σημερινή νοτιοανατολική Τουρκία, αντί για εκείνη προς τις πηγές τού Φρατ/Καρασού («Δυτικού» Ευφράτη) βορειότερα, στην περιοχή τού Ερζερούμ, επί τής διαδρομής δηλαδή των καραβανιών προς Μπαϊμπούρτ και Τραπεζούντα. Η άποψη αυτή έχει εξεταστεί αναλυτικά και έχει απορριφθεί στο άρθρο Paradeisopoulos I. K., “Changing names, fitting views: The conversion of river Arsanias into the Euphrates of Xenophon”, PHILICA.COM (2016) Article number 582.

Το παρόν κεφάλαιο αποτελεί την Επιστολή 24 τού Σμιθ με τα εξής περιεχόμενα: Αναχώρηση από Ερζερούμ. Απουσία δέντρων στην Αρμενία. Σεϊτάν Ντερέσι. Καρακουλάκ. Κατάσταση τής εποχής στο Τσιφτλίκ. Σαντζάκια τού Ερζερούμ. Δρόμος μέσω Μπαϊμπούρτ. Πέρασμα από βουνό μέσα στη νύχτα. Ποροντόρ. Ατύχημα στα βουνά. Όμορφοι κήποι σε πέρασμα τής κοιλάδας. Γκουμούσχανε. Επικίνδυνο πέρασμα τού Χότζα Ντερέσι. Δασικό τοπίο. Δηλητηριώδες μέλι. Δημιουργία φυσικής γέφυρας. Καλλιέργεια καλαμποκιού. Κρυπτοχριστιανοί. Άφιξη στην Τραπεζούντα. Η ιστορία της. Περιγραφή της. Το εμπόριό της. Πληθυσμός. Έλληνες και Αρμένιοι μουσουλμάνοι. Οι Λαζοί. Προτεινόμενη ιεραποστολή στην Τραπεζούντα. Ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη. Επιστροφή στη Μάλτα.

Ηρόδοτος 2.104: Φαίνονται μέν γάρ ἐόντες οἱ Κόλχοι Αἰγύπτιοι, νοήσας δέ πρότερον αὐτός ἢ ἀκούσας ἄλλων λέγω. ὡς δέ μοι ἐν φροντίδι ἐγένετο, εἰρόμην ἀμφοτέρους, καί μᾶλλον οἱ Κόλχοι ἐμεμνέατο τῶν Αἰγυπτίων ἢ οἱ Αἰγύπτιοι τῶν Κόλχων· νομίζειν δ᾽ ἔφασαν οἱ Αἰγύπτιοι τῆς Σεσώστριος στρατιῆς εἶναι τούς Κόλχους.

Σημ. τού Σμιθ: St. Martin, τόμ. 1, σελ. 78.

Ψαλμός 33.8: Παρεμβαλεῖ ἄγγελος Κυρίου κύκλῳ τῶν φοβουμένων αὐτόν καί ῥύσεται αὐτούς.

Ψαλμός 102.4: Τόν λυτρούμενον ἐκ φθορᾶς τήν ζωήν σου τόν στεφανοῦντά σε ἐν ἐλέει καί οἰκτιρμοῖς.